به جرئت می‌توان گفت عناصر معماری اسلامی در تمام دنیا منحصربه فرد هستند و همراه با خود دنیایی از زیبایی و معنا را منتقل می‌کنند. مقرنس، یکی از همین عناصر شگفت‌انگیز است که در لغت به معنای “گچ‌بری تزئینی” است. در ساختار مقرنس، یک سری عناصر منفرد و شبیه به هم در ردیف‌هایی پشت سر هم، بالای سر هم یا کنار هم قرار می‌گیرند و ظاهری پله پله ایجاد می‌کنند. این عناصر می‌توانند پایه‌ها، آوریزها، حفره‌ها یا اشکال دیگری شبیه به این‌ها باشند که در همنشینی منظم و پیوسته با یکدیگر خیره‌کننده‌اند.
مصالحی که برای اجرای تزئینات مقرنس در معماری اسلامی به کار می‌برند، اغلب گچ، آجر، چوب و سنگ هستند که به طور گسترده برای زیباسازی سطوح داخلی طاق‌ها و سایر بخش‌های معماری اسلامی از قرن دوازدهم به بعد مورد استفاده قرار گرفته‌اند در ادامه، بیشتر با ساختار تزئینی پیچیده مقرنس آشنا شوید.
امروزه معماری اسلامی در دانشگاه ها نیز استفاده های زیادی داشته و با پروژه های دانشجویان ترکیب شده است. اگه به دیدن این پروژه ها علاقه مند هستید می توانید از صفحه های انجام پروژه معماری و خرید پروژه آماده معماری مراجعه کنید.
نشانه‌شناسی در معماری اسلامی
در هنر و معماری، نشانه‌ها صرفا جنبه زیبایی‌شناسی ندارند، بلکه ابزارهایی برای انتقال مفاهیم هستند. در معماری اسلامی نیز، عمدتا مفاهیم فلسفی، هنری، عرفانی و الهی از طریق نشانه‌ها به نمایش گذاشته می‌شوند و طراحی ساختمان را به چیزی فراتر از یک عنصر فیزیکی ارتقا می‌دهند. در این میان، الگوهای تکرار‌شونده، تزئینات هندسی و فرم‌هایی مانند مقرنس، با القای باورها و ارزش‌ها به نوعی زبان تصویری معماری اسلامی‌اند که مخاطب را از ظاهر به باطن هدایت می‌کنند و به اماکن اسلامی عمق و روح می‌بخشند.
مقرنس در معماری اسلامی نماد چیست؟
مقرنس که در ظاهر کلی یک سری شکستگی‌ها و بیرون‌زدگی‌های معلق است و عمدتا در طاق‌ها و دیواره‌های بناهای دوره اسلامی دیده می‌شود؛ نمی‌تواند ایده‌ای عادی و تصادفی باشد. معماری اسلامی از سده‌های نخست اسلام شکل گرفت و در طول زمان، با تلفیق هنر، ریاضیات، معنویت و عرفان، به یکی از برجسته‌ترین مکاتب معماری در جهان تبدیل شد. از این رو، می‌توان گفت این نوع معماری یک سبک معمولی نیست و تجلی عقاید و ارزش‌ها و جهان‌بینی اسلامی است که در کالبد ساختمان‌ها نمود پیدا می‌کند.
مقرنس، یکی از نشانه‌های معماری اسلامی با ساختار هندسی تکراری و در عین حال پیچیده‌اش، از منظر عرفان می‌تواند بازتابی از نظم کیهانی تلقی شود.بسیاری از محققان، با بررسی عمیق مقرنس در میان تمام نشانه‌های معماری اسلامی، آن را نمادی از تجلی الهی در جهان مادی و به معنای حرکت از کثرت به وحدت و یگانگی دانسته‌اند.
کاربردهای مقرنس در معماری اسلامی
هرکدام از نشانه‌های معماری اسلامی را می‌توان از نظر کاربرد در دسته‌بندی‌های مشخصی قرار داد. در این میان، مقرنس، مرز بین فضاهای معماری در یک سازه است. به عنوان مثال، مقرنس را بیش از هرجای دیگری می‌توان بین دیوار و گنبد یا بین فضای باز و بسته در یک بنا مشاهده کرد. با کمی تأمل به این موضوع، درک معما و مفهوم این نشانه معماری اسلامی هم آسان‌تر می‌شود. به این شکل که با قرار گیری مقرنس در چنین فضاهایی گویی از آن به عنوان واسطه‌ای میان دنیای مادی و عالم ورای مادیات استفاده شده و همین جنبه معنوی آن را دوچندان می‌کند. دیگر کاربردهای مقرنس در بناهای اسلامی عبارت‌اند از:
- انتقال بار سازه در بعضی فرم‌ها
- افزایش جنبه زیبایی‌شناسی در ورودی‌ها و محراب‌ها
- هدایت نگاه بیننده به مرکز بنا یا به سمت آسمان
- خلق جلوه‌های نور و سایه‌های متحرک در طول روز
نمونه‌های شاخص استفاده از مقرنس در معماری اسلامی
در طول قرون، عنصر معمارانه مقرنس در فرهنگ‌ها و سرزمین‌های مختلف اسلامی به کار گرفته شده. این تزئیات دیدنی، هر بار دستخوش تحولات چشم‌گیری شده و به اشکال متنوع و خیره‌کننده‌ای در آمده است که در ادامه، به بعضی از شاخص‌ترین نمونه‌های آن اشاره می‌کنیم:
مسجد جامع یزد
در ایوان ورودی این مسجد، مقرنس‌کاری زیبا و خیره‌کننده به کار رفته که با کاشی‌کاری لاجوردی ترکیب شده‌اند. این مقرنس‌ها با دقت هندسی بالا و طراحی و اجرای بی‌نقص ساخته شده‌اند و اوج هنر معماری اسلامی در ایران را به نمایش می‌گذارند.
مدرسه چهار باغ اصفهان
در زیر طاق‌های باشکوه مدرسه چهار باغ اصفهان، مقرنس‌کاری‌های گچی و کاشی‌کاری‌های رنگارنگ را می‌توان از نمونه‌های برجسته استفاده از این عنصر در دوره صفوی دانست. در این بنای تماشایی، مقرنس نه تنها زیبایی، بلکه شکوه و عظمت ورودی را دوچندان کرده است و برای مدتی همه بازدیدکنندگان را به مکث و تأمل وامی‌دارد.
قصر الحمراء (Alhambra) در اسپانیا
وقتی درباره مقرنس صحبت می‌کنیم، منظورمان یک عنصر معماری اسلامی است که در تمام جهان فراگیر شد. مثلا در معماری اسپانیایی (اندلس)، مقرنس‌ها نقش مهمی ایفا می‌کنند. در حیاط شیران، استفاده هنرمندانه از مقرنس‌های آویز و گچ‌بری‌های ظریف، ترکیبی است از زیبایی بصری و مهندسی دقیق را به نمایش می‌گذارد و این بنا را به یکی از آثار شاهکارهای معماری اسلامی در اروپا تبدیل می‌کند.
تاثیر تکنولوژی روی مقرنس در معماری معاصر
در مورد استفاده از مقرنس نکته جالبی وجود دارد و آن استفاده از این عنصر به عنوان المان تزئینی در معماری معاصر است. علیرغم قدمت این عنصر، طراحان همچنان از مقرنس در نمای بیرونی و داخلی ساختمان‌ها بهره می‌برند و حتی امروزه روش‌های متنوعی برای تلفیق آن با طراحی‌های مدرن ابداع می‌کنند. یکی از این روش‌ها، استفاده از نرم افزارهای طراحی به کمک رایانه (CAD) و دستگاه‌های CNC برای ساخت الگوهای دقیق و پیچیده مقرنس‌کاری است. این فناوری‌ها به معماران امکان می‌دهند تا با فرم‌ها و سبک‌های جدید مقرنس را آزمایش و پیاده‌سازی کنند و در عین حال طراحی‌های پیچیده‌ای را که به صورت دستی دشوار یا زمان‌بر هستند، با سرعت و دقت بالا تولید و اجرا کنند.
سخن پایانی
بر اساس یافته‌ها و گزارشات مستند، در گذشته هر منطقه با توجه به مواد محلی و در دسترس خود، برای ساخت مقرنس‌کاری از شیوه‌ها و مصالح متفاوتی استفاده می‌کرد. مثلا در معماری اسلامی کشورهای شمال آفریقا مانند مراکش، مصر و تونس که سنگ ماده‌ای رایج و فراوان بود، مقرنس‌های سنگی متداول بودند. در حالی که معماران در کشورهای خاورمیانه از جمله ایران، عراق و سوریه عمدتاً از گچ برای ساخت مقرنس بهره می‌بردند. کمی بعدتر، مقرنس نقش ساختاری هم به خود گرفت و در کنار کاربرد تزئینی‌اش، در بناهای مختلف برای ایجاد انتقال‌های معماری و تقویت قسمت سقف هم استفاده شد. معماری دوره‌های تیموری و صفوی نشانگر اوج این مهارت معماران در طراحی مقرنس با نقوش پیچیده و شگفت‌انگیز به حساب می‌آیند.
در نهایت، مقرنس یادآور این نکته است که معماری اسلامی همواره در پی آن بوده تا روح انسان را به سوی عالم معنا و حقیقت هدایت کند و همانا در این زمینه موفق عمل کرده است.
منابع استفاده شده:
